Nhìn sang một số đất nước có lịch sử lâu đời và kho báu di sản đồ sộ - những nét tương đồng với Việt Nam - sẽ thấy nhiều cách làm hay cần tham khảo.
Ở nơi có nhiều “di sản UNESCO” nhất thế giới
Italia sở hữu kho tàng di sản văn hóa đồ sộ, chiếm 60-70% số di tích tiêu biểu của châu Âu và có 60 di sản được UNESCO ghi danh, nhiều nhất trên thế giới. Các địa danh nổi tiếng như Đấu trường La Mã, Vatican, Tháp Pisa... thể hiện lịch sử phong phú và sức hút văn hóa của quốc gia này. Tuy nhiên, khó khăn kinh tế khiến ngân sách cho văn hóa giảm mạnh. Trước tình hình nhiều di sản xuống cấp do thiếu vốn và Chính phủ bị chỉ trích coi di sản là gánh nặng kinh tế, Italia đã thực thi các sáng kiến huy động nguồn lực từ khu vực tư nhân và cộng đồng để bảo tồn di sản.
Mô hình “Tín dụng thuế (Art Bonus)” được ban hành theo Luật số 106 tháng 7/2014. Đây là một hình thức khấu trừ thuế có lợi cho bất kỳ thể nhân hoặc pháp nhân nào đóng góp tài chính cho việc duy trì, bảo vệ và phục hồi các địa điểm di sản công cộng hoặc hỗ trợ các tổ chức văn hóa. Theo đó, nếu doanh nghiệp tư nhân tài trợ cho các dự án văn hóa, họ sẽ được khấu trừ thuế trong 3 năm tài chính. Nhờ cơ chế tính dụng thuế này, từ năm 2014 đến 2022, hơn 500 triệu EUR đã được quyên góp cho các di sản.
Chính sách “Quan hệ đối tác công tư” tận dụng được thế mạnh và nguồn lực của cả hai khu vực nhà nước và tư nhân để bảo vệ và duy trì các di sản, di tích. Để bảo đảm nguồn tài trợ cần thiết cho một di sản văn hóa, cơ quan chính phủ và một doanh nghiệp tư nhân sẽ ký hợp đồng tài trợ, trong đó việc quảng bá thương hiệu được quy định cụ thể và không xâm phạm tới không gian di sản. Nhờ chính sách này, các di tích nhận được các nguồn đầu tư cần thiết từ khu vực tư nhân mà không bị tư nhân hóa, bảo đảm các tiêu chuẩn thực hành trong công tác bảo tồn và khả năng tiếp cận của công chúng.
Nhờ các sáng kiến khuyến khích tài trợ tư nhân, các doanh nghiệp Italia, như các hãng thời trang danh tiếng và ngân hàng, đều sẵn sàng đóng góp vào việc bảo tồn di sản để đổi lại những hình thức quảng cáo cho thương hiệu như in logo lên vé vào cửa... Nhờ vậy, các địa điểm mang tính biểu tượng của Italia như Đấu trường La Mã, Bậc thang Tây Ban Nha, Đài phun nước Trevi… đã thu hút được nguồn tài trợ lên tới hàng chục triệu EUR. Một số thí dụ nổi bật như thương hiệu xa xỉ Tod’s đã tài trợ cho dự án phục hồi toàn diện Đấu trường La Mã ở Rome. Giai đoạn trùng tu đầu tiên của Đấu trường La Mã từ năm 2016 kéo dài 5 năm, với chi phí 25 triệu EUR. Năm 2021, hay hãng Fendi đã đầu tư 2,5 triệu EUR cho đài phun nước Trevi, Rome. Các thương hiệu thời trang nổi tiếng quốc tế khác của Italia như Prada, Gucci đã tài trợ cho việc khôi phục các di tích quan trọng ở Florence.
Bên cạnh đó, các khoản quyên tặng của cá nhân cũng là một nguồn phổ biến. Luật pháp Italia cho phép hoàn thuế đối với các khoản quyên góp cho di sản văn hóa ở mức 19% số tiền quyên tặng. Các quỹ và tổ chức tư nhân, phi lợi nhuận như Fondo Ambiente Italiano (FAI) hay Italia Nostra, Legambiente, CCR Rome, hay viện trùng tu ICCROM… cũng có vai trò quan trọng trong bảo tồn và trùng tu các di tích lịch sử - văn hóa. Các “nhà hảo tâm” này đã phối hợp với các cơ quan chính phủ để vận động bảo vệ các di sản của đất nước. Họ còn tham gia vào các dự án phục hồi di sản và chiến dịch giáo dục… dựa vào các tình nguyện viên và các khoản đóng góp tư nhân. Chẳng hạn, trong năm 2023, FAI đã quyên góp được khoảng 47,651 triệu EUR, trong đó từ các cá nhân là 32.830.464 EUR, các công ty đã hỗ trợ quỹ này 7.622.539 EUR.
Câu chuyện thành công ở một “chiếc nôi văn hóa” nhân loại
Tại Hy Lạp, sáng kiến nền tảng huy động tài trợ cộng đồng cho di sản Act4Greece đã chứng tỏ sự thành công của mô hình. Được Ngân hàng Quốc gia Hy Lạp thành lập vào năm 2015, Act4Greece chủ yếu tổ chức các dự án từ các tổ chức phi chính phủ (NGO) và các trường đại học Hy Lạp nhằm tìm kiếm nguồn tài trợ thông qua mô hình gây quỹ cộng đồng. Nền tảng này đã bảo đảm dòng tiền chảy đều đặn và nhất quán cho các dự án/doanh nghiệp sáng tạo. Trong 2 năm đầu hoạt động, nền tảng này đã huy động được 1,8 triệu EUR từ các cá nhân, doanh nghiệp và tổ chức từ Hy Lạp và nước ngoài. Act4Greece đã mở rộng nhận thức của công chúng trong việc ủng hộ các sáng kiến phát triển bền vững tập thể.
Với lĩnh vực văn hóa và sáng tạo, có hai chiến dịch nổi bật được Act4Greece tài trợ thành công. Một là, dự án cải tạo nhà hát cổ Karolos Koun. Theo kế hoạch, nền tảng sẽ vận động tài trợ dự án trong 3 tháng, tuy nhiên, chỉ trong nửa thời gian cộng đồng đã đóng góp hơn 100 nghìn EUR. Một nhà tài trợ chính của dự án là Quỹ Onassis - Quỹ đặc biệt tập trung vào giáo dục, văn hóa, sức khỏe và đoàn kết xã hội. Hai là, chiến dịch phục hồi và bảo tồn nhà hát cổ Cassope đã huy động được số tiền 80.500 EUR. Khoản tiền đó được dùng để tài trợ cho các nghiên cứu cần thiết nhằm khôi phục địa điểm văn hóa và khảo cổ quan trọng này. Chiến dịch này được khởi xướng từ hiệp hội Diazoma, một đơn vị hỗ trợ các nhà hát cổ Hy Lạp.
Act4Greece được đánh giá là đã đi tiên phong trong việc huy động vốn cộng đồng cho các dự án văn hóa ở Hy Lạp. Thành công của nền tảng này có tác động tích cực đến việc thể chế hóa hoạt động huy động vốn từ cộng đồng trong hệ sinh thái tài trợ của Hy Lạp cho lĩnh vực văn hóa và sáng tạo. Nhờ những dự án thành công, Act4Greece đã được nhận nhiều giải thưởng và phần thưởng trong ba năm đầu hoạt động tại Hy Lạp và quốc tế, được đưa vào danh sách “câu chuyện thành công” trong “Báo cáo thường niên UNESCO 2016” và Báo cáo “Crowdfunding4Culture” của Mạng lưới Crowdfunding châu Âu (ECN) như một “câu chuyện thành công”.
*
Tại Việt Nam, di sản văn hóa là biểu tượng sống động của dòng chảy lịch sử dân tộc và sức sáng tạo của bao thế hệ. Bảo vệ di sản không chỉ gìn giữ cội nguồn mà còn góp phần phát triển du lịch, giáo dục và kinh tế. Trong cả nước, tính đến tháng 11/2024, trên tổng số hơn 40 nghìn di tích, hiện đã xếp hạng hơn 10 nghìn di tích cấp tỉnh, thành phố; 3.621 di tích quốc gia, 130 di tích quốc gia đặc biệt. Khoảng 7.000 Di sản Văn hóa Phi vật thể đã được kiểm kê. Trong số đó có 534 di sản đã được ghi vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể quốc gia. Việt Nam được UNESCO vinh danh 9 Di sản Văn hóa và Thiên nhiên thế giới, 16 Di sản Văn hóa Phi vật thể và 11 Di sản Tư liệu.
Nhưng trong làn sóng đô thị hóa, hiện đại hóa, không ít di tích, làng nghề đã bị mai một, phá bỏ hoặc biến mất hoàn toàn, nhường chỗ cho các công trình mới, hiện đại, đem lại hiệu quả kinh tế nhanh và cao hơn. Một trong những điểm yếu cố hữu hiện nay là việc bảo tồn di sản tại Việt Nam vẫn còn manh mún, thiếu tính liên kết và chiến lược dài hạn. Nhiều dự án bảo tồn được thực hiện rời rạc, thiếu đồng bộ, đôi khi bị gián đoạn do thiếu kinh phí hoặc thay đổi chính sách. Cơ chế tài chính chưa thực sự linh hoạt và hiệu quả, trong khi nguồn ngân sách nhà nước dành cho văn hóa còn hạn chế. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải tìm kiếm các nguồn lực xã hội hóa, huy động sự tham gia của doanh nghiệp và cộng đồng trong công tác bảo tồn.
