Đây là sự kiện định kỳ hai năm giới thiệu kiến trúc thế giới, diễn ra tại Italia, được nhìn nhận là có tầm ảnh hưởng và uy tín bậc nhất trong lĩnh vực này hiện nay.
Biennale di Architettura di Venezia là một trong sáu sự kiện nghệ thuật quốc tế do Quỹ Biennale Foundation, Italia tổ chức định kỳ hằng năm hoặc mỗi hai năm, tại thành phố Venice, bao gồm: nghệ thuật thị giác đương đại, âm nhạc, múa, sân khấu, kiến trúc (định kỳ hai năm) và điện ảnh (hằng năm, tức Liên hoan phim Venice danh giá). Nhân Dân cuối tuần có cuộc trò chuyện cùng Mai Hưng Trung, ngay sau khi anh từ Venice về lại Hà Nội.
Kiến trúc là câu chuyện về con người và bối cảnh
- Thật đặc biệt khi cả hai tác phẩm của anh tại Biennale này đều là công trình dành cho cộng đồng, được thực hiện tại Hà Nội trong hai năm 2023, 2024. Anh có thể chia sẻ thêm về quy trình lựa chọn tác phẩm tham dự Biennale?
- Về các tác phẩm tại phần trưng bày độc lập, tôi nhận được thư mời gửi đề xuất ứng tuyển của curator (giám tuyển) của Biennale. Sau đó là các vòng chọn lọc theo chủ đề của Biennale năm nay (Intellegens: Natural. Artificial. Collective/ Tạm dịch: Trí tuệ: Tự nhiên. Nhân tạo. Tập thể). Tôi dựng lại tác phẩm đã được thực hiện tại kho 10B của Nhà máy xe lửa Gia Lâm, trong khuôn khổ Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội năm 2023, tất nhiên có điều chỉnh cho phù hợp bối cảnh mới. Tác phẩm có thể được coi như một công trình tưởng niệm những nhà máy, công trình kiến trúc thuộc thời kỳ đầu xây dựng xã hội hiện đại nhưng nay, đã và đang dần biến mất khỏi bản đồ của thành phố Hà Nội. Đặc điểm kiến trúc, quá trình tồn tại và chuyển đổi khung cảnh tại các nhà máy ấy là hệ quả của sự cộng hưởng trí tuệ, tinh thần tập thể của nhiều người, nhiều thế hệ người...
Về Pavilion của các quốc gia, có 66 nước tham gia. Theo cách làm của Pháp, nhà tổ chức, gồm Bộ Văn hóa và Viện Pháp-trực thuộc Bộ Châu Âu và Ngoại giao, gửi lời kêu gọi tham gia đến công chúng (open call). Nhà tổ chức chỉ định curator để lựa chọn ý tưởng bao trùm và các tác phẩm tham gia Pavilion. Năm nay, nhóm curator là cặp đôi Dominique Jakob và Brendan MacFarlane, Éric Daniel-Lacombe và Martin Duplantier; họ đều là những tên tuổi của kiến trúc Pháp đương đại. Nhà rừng của tôi và nhóm cộng sự Ad Hoc Practice, là một trong số hàng chục tác phẩm được chọn tham gia Pavilion này. Tôi rất vui khi được biết, nhóm curator quyết định tổ chức một hội thảo về Nhà rừng ngay tại Pavilion, vào dịp bế mạc Biennale.
- Cả hai tác phẩm này đều không hẳn là những công trình kiến trúc được hiểu theo nghĩa thông thường với quy mô, tính biểu tượng, công năng sử dụng... Trong đó, tác phẩm tại Nhà máy xe lửa Gia Lâm cũng đã bị dỡ bỏ sau Lễ hội năm 2023; còn Nhà rừng cũng không có công năng sử dụng thường nhật. Phải chăng, đã cần đến những diễn giải khác về cái gọi là kiến trúc/tác phẩm kiến trúc, theo anh?
- Đúng là nếu để diễn giải theo nghĩa thông thường về một công trình kiến trúc thì cả hai tác phẩm đều có gì đó không tương ứng.
Nhưng kiến trúc hôm nay không đơn thuần chỉ là thiết kế một công trình cụ thể mà còn mang tính ý niệm, với tinh thần định hướng xã hội, nhận thức trong mọi người về một vấn đề xã hội cụ thể. Những ý niệm kiến trúc có thể đẩy lùi, làm mờ dần ranh giới giữa kiến trúc đơn thuần với các lĩnh vực nghệ thuật khác, giữa kiến trúc và nghiên cứu nhân học, xã hội học, đô thị học… để cuối cùng, kể câu chuyện, gợi mở thảo luận chân thật, gần với tinh thần của con người và bối cảnh.
Tác phẩm của tôi tại Nhà máy xe lửa Gia Lâm đặt ra một thảo luận: Nhà máy, công xưởng không đơn thuần để sản xuất mà còn chứa đựng nhiều câu chuyện về con người, về nhiều thế hệ cùng bối cảnh xã hội tương ứng; từ đó, có thể có một khả thể tồn tại khác cho chúng ở thì tương lai thay vì chỉ duy nhất lựa chọn đập bỏ để xây dựng các khu phức hợp thương mại, nhà ở cao tầng... Cùng với thành quả ban đầu là được chọn dự Biennale về kiến trúc tại Venice, biết đâu, suy nghĩ của tôi đến một lúc nào đó sẽ được những người có quyền quyết định tiếp nhận và khai triển ở một/nhiều nơi chốn khác, không gian khác (cười).
- Anh thật lãng mạn, vì những ý niệm kiến trúc ấy không đem lại nhiều giá trị thương mại, cũng như thu nhập cho anh và các cộng sự. Tức là, không đơn giản để tiếp tục đi từ ý niệm này tới gợi mở nhận thức, thảo luận khác, cho dù chúng nhận được sự quan tâm rộng rãi từ xã hội.
- Đúng hơn, tôi đang đi giữa một nghịch lý của nghề nghiệp (cười). Thật ra, kiến trúc được phát khởi từ bối cảnh cụ thể, có thể là hài hòa với bối cảnh, cân bằng với bối cảnh, được chuyển hóa từ một đặc trưng tinh thần của nơi chốn ấy và gắn liền với đời sống con người sở tại. Chính vì vậy, tôi tha thiết mong muốn các suy nghĩ của tôi không chỉ dừng lại ở những trưng bày triển lãm mà còn được hiện tồn lâu dài trong đời thực. Dẫu điều đó chưa xảy ra ở Việt Nam nhưng bởi bối cảnh đang thay đổi nhanh chóng ở nước ta thật sự là tài nguyên dồi dào để phát triển nên tôi đã quyết định trở về. Thẳng thắn mà nói, được thực hành kiến trúc ở Việt Nam thời gian này là một may mắn bởi đất nước đang phát triển với rất nhiều thay đổi, chuyển dời nhanh chóng, bất ngờ. Bối cảnh này như chất xúc tác, là đòn bẩy cho những thành công của các tác phẩm của tôi mà các đồng nghiệp ở phương tây không có được.
Nhưng tôi làm những tác phẩm này trước tiên là vì chính tôi mong muốn được phát triển ý tưởng mà mình đã trăn trở từ lâu. Những tác động tới nhận thức xã hội, nếu có, là do từ chính sản phẩm mà tôi tạo ra, chứ chưa bao giờ là mục đích nguyên khởi của tôi.
 |
Không gian trưng bày tác phẩm từng hiện diện ở Nhà máy xe lửa Gia Lâm, Hà Nội, năm 2023, tại Biennale. (Ảnh NVCC) |
May mắn, nhưng không tình cờ đến
- Có một nguồn năng lượng tích cực đến từ khát vọng thực hành chuyên môn nghề nghiệp đúng nghĩa của anh, chứa đựng một niềm vui khi kết quả thực hành ấy lan tỏa được giá trị của sự sáng tạo tới cộng đồng. Nhưng đúng là điều anh đang làm có khoảng cách khá xa với thực tại hoạt động kiến trúc nói riêng ở Việt Nam, trong khi anh muốn trở về. Lại một nghịch lý nữa, anh không định nói vậy chứ?
- (cười)Tôi hiểu chị muốn nói gì. Như tôi vừa nói, tôi luôn mong muốn các suy nghĩ hay thể nghiệm của mình trong kiến trúc gắn liền với bối cảnh được hiện diện hữu hình trong một công trình cụ thể, có thể là một ngôi nhà, một trường học, một bệnh viện... Giờ là lúc tôi nên tập trung vào mong muốn ấy, biến nó thành hiện thực. Tựa như việc có tác phẩm được chọn tham gia Biennale kiến trúc năm nay, nó là một may mắn nhưng nó không tình cờ đến mà được bắt nguồn từ sự chủ động trong suy nghĩ và những nung nấu đã lâu trong tôi.
- Những tác phẩm thiên về ý niệm kiến trúc như của anh có phổ biến trong những sự kiện quốc tế quy mô như vậy?
- Tôi cảm thấy những ý tưởng của mình vô cùng nhỏ bé ở trong bối cảnh này. Tuy nhiên, từ Biennale, tôi hy vọng có thể phần nào đóng góp làm hoàn thiện hơn nhận định của quốc tế về kiến trúc Việt Nam. Ít nhất, họ cũng nhận thấy: Chúng ta không chỉ có các thực thể công trình mà có những giá trị khác của kiến trúc, không nhất thiết được vật lý hóa, hữu hình, song chứa đựng nhiều khả năng khơi dậy nhận thức mới của cộng đồng về sự vận động xã hội.
Còn về các nghịch lý mà chị đề cập, ta cũng cần tỉnh táo để hiểu rằng, việc có một công trình kiến trúc cụ thể trong hoàn cảnh Việt Nam phải được bắt đầu từ nền tảng của mạng lưới các mối quan hệ xã hội. Bên cạnh đó, cũng có thể còn vì điều mà một kiến trúc sư như tôi nói hay làm chưa thật sự phù hợp với những gì mà xã hội đang tìm kiếm hay với sự vận hành thực tiễn của nền kinh tế. Tôi đã trải qua 14 năm học và thực hành chuyên môn ở Pháp, về Việt Nam được gần hai năm nay. Tôi còn phải nỗ lực nhiều hơn nữa.
Hiện tại, hầu hết các công việc của tôi và cộng sự đến từ châu Âu, bao gồm cả kiến trúc, quy hoạch, nghiên cứu và giám tuyển chứ chưa thật sự có những dự án thực tế ở trong nước.
- Chân thành cảm ơn anh về cuộc trò chuyện cởi mở!
