Không cần đóng trong những chai thủy tinh lấp lánh, không gắn nhãn mác cầu kỳ, rượu nếp cẩm men lá chinh phục người thưởng thức bằng chính sự mộc mạc, chân tình như tính cách của con người trên vùng đất này. Đối với người Xơ Đăng, rượu không đơn thuần là một loại đồ uống, mà còn là hồn cốt của núi rừng, kết tinh của thiên nhiên và bàn tay khéo léo của con người. Để tìm hiểu về rượu nếp cẩm men lá của người Xơ Đăng, chúng tôi tìm đến chị Y Hoa, người đã đưa rượu trở thành sản phẩm khởi nghiệp tiêu biểu tại Cuộc thi “Phụ nữ khởi nghiệp sáng tạo” do Hội Liên hiệp Phụ nữ tỉnh Kon Tum tổ chức năm 2022.
Trời đã quá trưa, nắng đầu hè rải mật trên mái nhà rông, phía sau căn bếp nhỏ của gia đình chị Y Hoa rộn ràng tiếng củi lách tách cháy, tiếng soạn sửa những ghè đất, nia. Vừa thoăn thoắt đôi tay, chị vừa nở nụ cười tươi rói: “Khách đặt gần chục ghè, mình phải tranh thủ nấu cho kịp. Rượu muốn ngon thì không được vội, lên men phải đủ ngày, đủ tháng mới đậm vị được”. Theo Y Hoa, rượu nếp cẩm men lá không dễ làm như nhiều người vẫn tưởng. Nếp cẩm có độ dẻo cao, khi nấu dễ sinh nhớt, nếu khâu xử lý không khéo sẽ bị chua, hỏng. Chị nhớ lại, vào mẻ rượu đầu tiên, 10 ghè nấu thử đều hỏng, phải đổ bỏ. Nhưng thất bại không khiến chị nản lòng, suốt gần một năm chị mày mò thử nghiệm, ghi chép cẩn thận từng công đoạn. Và rồi thành công đến khi chị tìm ra tỷ lệ nước-lửa-men phù hợp.
Nguyên liệu để làm rượu đều từ “cây nhà, lá vườn”. Trong đó, nếp cẩm do bà con Xơ Đăng trồng ở rẫy, men lá được làm từ các loại lá rừng truyền thống, giã tay, phơi nắng kỹ càng. “Mỗi đợt lên rừng hái lá làm men phải đi cả nhóm. Lá rừng thì nhiều, nhưng chọn đúng lá, đúng mùa, đúng độ tuổi mới làm được men tốt. Nhiều người ngoài muốn học lắm nhưng không đủ kiên nhẫn và am hiểu, làm sai là hỏng cả mẻ”, chị Y Hoa chia sẻ.
Công đoạn nấu rượu bắt đầu từ việc chọn nếp. Nếp cẩm phải là loại chắc hạt, đều màu, thơm tự nhiên. Nếp được vo sạch, nấu chín vừa đủ, không nhão, không sống, rồi được dàn lên nia hoặc lá chuối cho nguội. Sau đó trộn với men lá, ủ kín trong ghè đất, đặt ở nơi khô thoáng, tránh ánh nắng mặt trời. Sau ít nhất 15 ngày, rượu bắt đầu lên men, tỏa hương thơm nồng đượm. Chị Y Hoa không dùng men công nghiệp mà tự làm men từ lá rừng, như cách người Xơ Đăng vẫn làm từ bao đời nay. Theo chị, men lá rừng cho hương thơm nhẹ nhàng, dịu êm, uống vào không đau đầu. Đó cũng là lý do rượu nếp cẩm của chị luôn được thực khách đánh giá cao.
Ban đầu, rượu nếp cẩm men lá chỉ được dùng trong các dịp lễ hội truyền thống của làng như lễ mừng lúa mới, mừng nhà rông và cưới hỏi… Nhưng từ khi xã Ngọk Réo phát triển du lịch cộng đồng tại suối Đăk Lôi, sản phẩm này bắt đầu được du khách quan tâm. “Khách uống thử một lần là mê. Họ mua mang về làm quà, rồi giới thiệu bạn bè. Nhờ vậy mà rượu của mình được biết đến nhiều hơn”, chị Y Hoa vui mừng. Hiện tại, trung bình mỗi tháng chị xuất bán từ 15 đến 20 ghè rượu, cao điểm lên đến 30 ghè. Không chỉ cung cấp trong tỉnh, rượu nếp cẩm men lá nồng nàn của người Xơ Đăng còn được chuyển đi các tỉnh miền tây, miền trung. Chị Y Hoa cũng đã liên kết với các cơ sở du lịch, đưa sản phẩm vào chuỗi trải nghiệm ẩm thực văn hóa Tây Nguyên.
Thưởng thức rượu nếp cẩm men lá giữa không gian đậm chất Tây Nguyên, như cảm nhận được cả một bản hòa ca của đất trời. Hương vị ấy vừa nồng nàn, ngọt hậu, vừa thấm đượm tình người và hương núi, hồn rừng. Và câu chuyện làm rượu nếp cẩm men lá của người Xơ Đăng như lời nhắn nhủ về giá trị của văn hóa truyền thống, cần được gìn giữ và lan tỏa giữa dòng chảy cuộc sống đương đại.
