Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, chung quanh khu căn cứ Trung ương Cục ở Nam Bộ, báo chí chưa nhiều. Phóng viên đông đảo nhất có lẽ là Thông tấn xã Giải phóng, ngân hàng cung cấp tin, ảnh cho cả trong nước và quốc tế; rồi đến Báo Giải phóng, cơ quan ngôn luận của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền nam Việt Nam, ra số đầu vào ngày 20/12/1964.

Sôi động hơn là Đài phát thanh Giải phóng, vừa có ở tiền tuyến, vừa có ở hậu phương, vùng phủ sóng rộng, thông tin nhiều và công chúng đông. Bên quân sự cũng có báo Quân giải phóng và tạp chí Văn nghệ quân giải phóng.

Lĩnh vực văn nghệ đáng chú ý nhất là Văn nghệ giải phóng, cơ quan ngôn luận của Hội văn nghệ giải phóng, thành viên của Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền nam Việt Nam.

Cần biết thêm là Tạp chí Văn nghệ giải phóng ra số 1 đầu năm 1961, ngay sau khi Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền nam Việt Nam thành lập. Thư ký tòa soạn đầu tiên là nhà văn Lý Văn Sâm, Tổng Thư ký của Hội Văn nghệ giải phóng.

Tạp chí Văn nghệ giải phóng ra số 1 đầu năm 1961, ngay sau khi Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền nam Việt Nam thành lập.

Tuy nhiên, do điều kiện chiến trường khó khăn và ác liệt, tạp chí không thể ra luôn luôn đúng định kỳ. Lúc phong trào mạnh, vùng giải phóng mở rộng, báo ra đều, số lượng phát hành cũng khá. Lúc kẻ thù đánh phá dữ dội, càn quét liên miên, bom đạn ác liệt, vật tư thiếu, có lúc máy in bị địch càn cướp mất, thì báo ra thưa hơn, thậm chí có lúc phải tạm ngưng.

Trong số học viên lớp viết văn Khóa 4 đi Nam Bộ vào đầu năm 1971, tôi là người đầu tiên được điều từ Phòng nghiên cứu Ban Tuyên huấn Trung ương Cục sang làm Văn nghệ giải phóng. Lúc đó, phụ trách chung là nhà văn Anh Đức. Nhà thơ Diệp Minh Tuyền và tôi lo bài vở và biên tập. Nhà thơ, họa sĩ Nguyễn Chí Hiếu trình bày. Chị Trần Phúc Mộng Loan (vợ nhà văn Anh Đức), và tôi, giám sát khâu in. Nhà văn Bùi Kinh Lăng, Phó Trưởng tiểu ban thường trực, cũng tham gia chỉ đạo và góp ý bài vở. Kịch tác gia Nguyễn Vũ  (Ngô Y Linh) gợi nhiều ý mới. Các họa sĩ Lê Lam, Huỳnh Phương Đông, Cổ Tấn Long Châu, Phạm Đỗ Đồng cộng tác nhiều về mỹ thuật.

Công việc đầu tiên với người mới là lo chỗ ở. Tùy điều kiện chiến trường mà sắp xếp cho hợp lý. Căn cứ chúng tôi ở trong rừng già miền đông, nên có điều kiện cất lán trại, không như các đồng nghiệp miền trung hay Tây Nam Bộ sông nước. Địa điểm dựng lán là một vòm cây cao, kín đáo, rồi ra rừng chồi xa, lựa những cây thích hợp, không mọt, thẳng, về làm thành bộ khung. Rồi hái lá trung quân, loại lá rừng khó cháy, lâu mục, chịu nắng mưa, “chằm” thành những tấm lợp. Cẩn thận, hay xềnh xoàng tùy tính người.

Lán của nhà văn Thanh Nghị, người của Liên minh Dân tộc Dân chủ và Hòa bình, to rộng, có thể mắc cả màn lớn tránh muỗi vì ông quen làm việc đêm. Lán các nhà văn nhà thơ Lê Văn Thảo, Diệp Minh Tuyền, Chim Trắng thường đơn giản, gọn ghẽ. Lán bếp nhà văn Trang Thế Hy (Tư Sâm) nhỏ, nhưng luôn đỏ lửa và ngăn nắp. Lán họa sĩ Nguyễn Chí Hiếu kỹ càng, từ vách ngăn, bàn viết, giường nằm, đẹp tinh xảo và sắp xếp một cách cầu kỳ, cẩn thận.

Lán của những anh chị có trẻ con thường khó giữ gọn gàng. Làm lán thường đi đôi với đào hầm, để phòng tránh bom đạn. Có thể làm hầm kèo kiểu chữ A, hoặc ngay dưới giường, nhưng cần chắc chắn, thuận tiện, có giao thông hào ra khu trung tâm hay thoát vây khi có địch. Có thể làm một mình hay hợp tác theo từng nhóm. Cán bộ lãnh đạo, người có tuổi thì anh em bảo vệ giúp thêm. Ngoài ra còn lo gùi lương thực, thực phẩm, lo tìm đất làm rẫy, trồng sắn, ngô. Nghe ở Khu V, gùi gạo còn cực khổ nữa, vì đường xa, hàng thiếu, địch phục kích thường xuyên.

Cuộc sống tuy gian khổ nhưng các văn nghệ sĩ vẫn có những khoảng riêng tư đầy lãng mạn. Có người dành thời gian vào rừng kiếm những giò phong lan hiếm về chơi, thư giãn sau khi viết, vẽ. Người đam mê trà săn tìm và mang theo cả ấm chén cổ, độc đáo. Người đơn giản kiếm chiếc bình tông inox của lính Mỹ, đổ đầy nước sôi, cho trà vào chiếc ca đi kèm, lật ngược lên, là có một bình trà cho cả tiểu đội. Trà, phổ biến là loại thương hiệu “Củ măng” mua qua tiếp phẩm, hay “móc gia đình”, thi thoảng mới có anh em từ bắc vào, mang theo được gói trà Thanh Tâm hay Thanh Hương thì được coi như “liên hoan nhẹ”.

Chống càn tuy không thường xuyên nhưng là một trong những việc gian nan và nguy hiểm với những văn nghệ sĩ trong chiến khu. Trong cơ quan, những người trẻ, khỏe, đều tham gia tự vệ, du kích, khi nhận lệnh chiến đấu là có mặt lập tức. Bên báo Giải phóng, có lần Mỹ và ngụy đổ quân sát căn cứ, lính càn vào khu vực nhà in, cẩu đi cả máy móc, đội du kích của báo phối hợp với đơn vị bạn đánh trả dữ dội, tiêu diệt một số địch. Cơ quan báo cũng có mấy người hy sinh và tự vệ bị thương trong trận càn ấy.

Tất nhiên, công việc chủ yếu của chúng tôi là ra báo. Ngoài bài viết của anh chị em phóng viên, sáng tác mới của văn nghệ sĩ thuộc Tiểu ban văn nghệ và cộng tác viên ở các tiểu ban gần như Báo Giải phóng (B.18), Điện ảnh (B.10), Văn nghệ giải phóng cũng rất cần tác phẩm từ nhiều địa bàn, nhiều mặt trận khác nhau, như Cục chính trị quân giải phóng, Trung và Tây Nam Bộ, Khu 5, Khu 6 hay Trị -Thiên-Huế.

Trong điều kiện khó khăn, phải tìm mọi cách để liên hệ với văn nghệ sĩ hoặc cộng tác viên ở cơ sở hay các đơn vị. Ban biên tập cũng phân công người theo dõi và đọc báo chí từ miền bắc gửi vào, báo chí công khai từ đô thị gửi ra, qua đó chọn tác phẩm phù hợp. Những sáng tác tốt trên sóng phát thanh được ghi âm và đánh máy lại. Rồi lên trang, vẽ minh họa và khắc gỗ, chạy giấy, lo in, phát hành.

Không thể kể hết việc cho một số báo ra đời trong hoàn cảnh thiếu thốn và bom đạn, trong khi cơ quan lúc nào nhân sự cũng thiếu. Thời gian tôi về làm Văn nghệ giải phóng đã thuận lợi hơn rất nhiều. Đội ngũ cộng tác đã đông vui hơn, chất lượng hơn. Nhiều cây bút trưởng thành từ cơ sở, từ miền bắc chi viện, từ trong các đô thị ra tham gia kháng chiến, cộng tác, khiến lực lượng không quá ít như thời kỳ đầu trứng nước, với bao khó khăn chồng chất, cả về người và vật chất như các nhà văn Lý Văn Sâm, Anh Đức từng kể lại cùng chúng tôi lúc tâm tình hay viết công khai trong hồi ký từng xuất bản.

Ở chiến trường, nhà báo cũng đồng thời là người sáng tác.

Muốn vậy phải thường xuyên thâm nhập thực tế tại các đơn vị chiến đấu, các nơi có phong trào hay. Có thể đi dài ngày, người ở nhà cáng đáng cho người vắng mặt.

Thời gian nhà văn Anh Đức đi Tây Nam Bộ viết tập Bức thư Cà Mau và lấy tư liệu cho tiểu thuyết Hòn Đất, thì nhà văn Trần Hiếu Minh (Nguyễn Văn Bổng) thay thế. Khi Nguyễn Văn Bổng đi Bến Tre rồi vào nội thành hoạt động thì Giang Nam và Anh Đức gánh vác tiếp. Rồi Nguyễn Thi đi lâu về Củ Chi và Mỹ Tho. Lê Anh Xuân “trở lại quê nhà” Bến Tre tới bảy, tám tháng để viết “Hoa dừa”. Các anh Lê  Văn Thảo, Từ Sơn, Diệp Minh Tuyền, đều có các chuyến công tác dài ngày để sáng tác.

Nhiều người bạn chúng tôi như Cao Xuân Phách, Thanh Thảo, Phạm Quang Nghị, Vũ Ân Thy… đều có những đợt đi dài đến các vùng sâu chiến sự ở Tây Ninh, Mỹ Tho. Rồi Phan An, Trần Thị Thắng, Hà Phương về với mảnh đất Củ Chi và vùng tam giác sắt để lấy tư liệu, tích lũy vốn sống và viết. Ngoài khu V, các bạn Vũ Thị Hồng, Bùi Thị Chiến, Nguyễn Bá Thâm, Nguyễn Bảo, Nguyễn Hồng, Đoàn Tử Diễn… đều như vậy.

Bản thân tôi, cũng từng được cử tham gia đoàn cán bộ tuyên huấn đi nhiều nơi, riêng tôi và Vũ Ân Thy (bên Đài phát thanh) về với bà con ở vùng tranh chấp thuộc các xã Lộc Hưng, Lộc Thuận của huyện Trảng Bàng, tiếp giáp với Củ Chi. Những chuyến đi không chỉ giúp hiểu sâu hơn đời sống chiến đấu của vùng đất, mà thông qua những việc cụ thể như: ban ngày cùng bà con đi làm đồng, đêm cùng cán bộ và du kích đột ấp, phổ biến nghị quyết mới, thực hành công tác binh vận, vận động chống kềm kẹp, khuyến khích sản xuất, trồng tỉa, chống đói giáp hạt... góp phần xây dựng phong trào và lấy tư liệu cho bài viết.

Tôi bám trụ ở đây gần một năm, viết nhiều bài cho báo và sáng tác thơ, sau tập hợp trong các tập Cây tín hiệu và Ngây thơ trẻ nhỏ. Vũ Ân Thy có tập Vùng trắng nói. Những tư liệu sống thời ấy không chỉ có giá trị kịp thời mà còn cho lâu dài về sau.

Khi một số nhà văn, nhà thơ gắn bó lâu với chiến trường, được đưa ra miền bắc dưỡng bệnh, như vợ chồng nhà văn Anh Đức, các nhà văn nhà thơ: Đinh Quang Nhã, Chim Trắng, Lê Văn Thảo, Nguyễn Chí Hiếu, cùng một số nghệ sĩ điện ảnh, ca múa nữa, tôi được rút về để tăng cường khâu biên tập và in ấn.

Như vậy, công việc của người làm báo thời kỳ đó vừa có cái gian lao cực khổ của đời sống chiến trường, nhưng lại có sự hấp dẫn của phiêu lãng, tích cực của rèn luyện phẩm chất, sâu bền của tích lũy vốn sống.

Cây bút chính luận Trần Quang, tức Trần Bạch Đằng, nguyên Bí thư Khu ủy Sài Gòn- Gia Định, nguyên Ủy viên Đoàn Chủ tịch Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền nam Việt Nam phụ trách về văn hóa và giáo dục, từng nhận định “Trong vòng mười sáu năm Văn nghệ giải phóng ra được 135 số. Nếu chỉ đơn thuần nhìn trên số lượng, ta thấy bình quân hằng năm tờ báo chỉ ra được 8 số, khiêm tốn biết bao nhiêu. Nhưng nếu đặt tờ báo trong khung cảnh tồn tại của nó, ta sẽ trân trọng từng trang, thậm chí từng chữ của một công trình sản sinh không hẳn chỉ bằng tủy não. Những người chủ trì hoặc cộng tác tờ Văn nghệ giải phóng viết dưới mưa bom, trong chiến hào, kê đầu gối làm bàn và sang nhất cũng chỉ trên chiếc võng tòng teng giữa khu rừng nhiều vắt và muỗi. Khái niệm làm báo cũng khá rộng: viết, tự tay chép bản thảo, lên khuôn, cùng nhà in sửa morat, chạy giấy, phát hành, đó là chưa nói phải tải gạo, phải sản xuất, phải đào hầm, phải làm tự vệ và du kích, phải chống càn. Chỉ có hai tay nhưng cầm luôn nhiều thứ: viết, xẻng, súng…”[1]