Việc khai thác sáp ong được người Hoài Khao thực hiện như một nghi lễ

Ông Lý Hữu Tăng (sinh năm 1976), Trưởng xóm Hoài Khao chia sẻ: Bà con trong xóm rất tự hào về nghề thêu và in hoa văn sáp ong của dân tộc mình. Bên cạnh việc giúp tôn vinh những nét văn hóa khác biệt, độc đáo của bà con Dao Tiền thì sử dụng sáp ong để tạo hoa văn trên trang phục của người Dao Tiền cũng là cách bà con nơi đây bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, thể hiện bằng việc giữ cây rừng thu hút ong về làm tổ.

Hiện nay người dân Hoài Khao rất chú trọng bảo vệ các tổ ong trên 2 vòm hang đá trong làng là Hang Chán Vềnh và hang Tà Lạc. Dân làng không tùy tiện lấy mật ong mà bảo vệ đàn ong để khi ong rời đi mới vào lấy vỏ tổ ong, từ đó lọc lấy sáp ong.

Theo bà con Hoài Khao, trên vòm, vách đá của hai hang, mỗi năm thường có đến 25 đến 30 tổ ong khổng lồ, với hàng nghìn con ong vây quanh tổ. Mỗi tổ sẽ làm ra khoảng 37 lít mật một năm. Bên ngoài tổ là hàng nghìn con, bám theo từng lớp. Do đó bà con Hoài Khao gọi nơi đây là hang Ong Đá và coi những tổ ong trong hang là tài sản chung của cộng đồng nên được bảo vệ, giữ giữ rất nghiêm ngặt.

Việc lấy mật phải được sự thống nhất trong cả xóm, người ngoài không được tự ý vào khai thác. Người dân Hoài Khao cho rằng luôn có một sự gắn kết và mối quan hệ hòa hợp giữa bầy ong và dân làng Hoài Khao hàng trăm năm qua, bởi vậy người dân bảo vệ tuyệt đối để loài ong sinh tồn và đến thời điểm đàn ong di cư. Bà con quan niệm đàn ong để lại cho dân làng hàng chục tổ sáp ong như là cách đàn ong trả ơn loài người đã bảo vệ mình.

Việc thu hoạch sáp ong được tiến hành vào thời điểm chớm thu (thường là trước rằm tháng 7), đây cũng là lúc đàn ong bay đi để tránh rét để lại xác tổ ong. Việc khai thác sáp ong được người Hoài Khao thực hiện như một nghi lễ: Sau khi chọn được ngày tốt, từ sáng sớm trưởng xóm sẽ phân công nhau, mỗi người một việc, nhóm được phân công làm đồ lễ để thầy mo đi cúng, nhóm đi lấy củi, nhóm đi lấy sáp ong, nhóm nấu sáp ong… Mâm cúng gồm 3 con gà, 6 nắm cơm tẻ, rượu, hương, giấy bản. Nghi lễ cúng thần ong, thần rừng, cầu các vị thần phù hộ cho cả đoàn đi lấy sáp ong gặp may mắn và cầu cho năm sau ong quay về nhiều hơn.

Muốn lấy được sáp ong, bà con phải đi chặt những cây mai, cây vầu dài, buộc đấu nối theo những thân cây to gần sát vòm hang để tạo thành cái thang, sau đó mới có thể leo lên trên cao, dùng sào chọc lấy tổ ong khoái. Việc leo lên thang cao dùng sào để chọc xác tổ ong xuống từ độ cao 2,3 chục mét khá nguy hiểm, vì vậy dân làng sẽ cử những người đàn ông khỏe mạnh và có tính cẩn thận để thực hiện công việc này. Các chị em có nhiệm vụ nhặt và buộc sáp ong đem về.

Ngày lấy sáp ong thực sự như một ngày hội của dân làng, mọi người đoàn kết thực hiện các nhiệm vụ của mình và khi kết thúc công việc, họ cùng nhau ăn uống vui vẻ sau một mùa sáp ong bội thu.

Vỏ tổ ong sau khi thu hoạch về được bẻ nhỏ, cho vào chảo gang đun với nước. Khi nước sôi bà con vớt những vỉa tổ ong cho vào giỏ tre rồi kẹp để ép nước sáp ong nguyên chất chảy xuống chảo nước lạnh. Sáp ong gặp nước lạnh sẽ kết tinh, tạo thành từng vỉa vàng óng nổi lên mặt nước.

Sau đó, vỏ sáp ong được vớt lên rửa sạch và bóp cho ra hết nước, cuối cùng là công đoạn cho vào chảo cô sáp ong thành từng miếng to.

Khi hoàn thành sáp ong sẽ được cân chia đều cho các gia đình trong làng.

Tự hào về nghề thêu và in hoa văn bằng sáp ong của dân tộc mình, chị Bàn Thị Liên mong muốn trong tương lai các sản phẩm do chị em Hoài Khao tạo nên sẽ được nhiều người biết đến, góp phần lan tỏa những giá trị văn hóa độc đáo của đồng bào Dao Tiền.

Cùng với lợi thế về cảnh quan thiên nhiên thơ mộng, trữ tình, con người thân thiện, thì một trong những điểm thu hút khách tìm đến với Hoài Khao thời gian qua chính là nhờ bản sắc văn hóa độc đáo, nhất là nghề thêu và in hoa văn bằng sáp ong. Khách đến với Hoài Khao, sau những giờ phút thong dong tản bộ ngắm cảnh đẹp trong làng, thưởng thức các món ăn đậm đà bản sắc của đồng bào Dao Tiền thì còn được trải nghiệm cùng bà con công đoạn in sáp ong lên vải.

Lần đầu đến với làng du lịch cộng đồng Hoài Khao, cô gái Công Hải Anh, 21 tuổi, sinh viên năm thứ ba trường Đại học Công đoàn, hiện đang sống tại Tây Hồ, Hà Nội đã bị lôi cuốn trước vẻ đẹp nguyên sơ, thanh bình của vùng đất này.

Hải Anh cũng đã có những trải nghiệm thật khó quên khi được các chị em trong Tổ thêu in hoa văn sáp ong trong làng hướng dẫn nhiệt tình để tạo ra một mảnh vải thực hiện kỹ thuật in sáp ong truyền thống của đồng bào Dao Tiền.

Khi được hỏi vì sao chọn điểm đến Hoài Khao để trải nghiệm trong dịp nghỉ hè năm nay, Hải Anh thổ lộ: Nhờ tìm hiểu qua nhiều kênh thông tin Hải Anh được biết ở đây có nghề truyền thống in hoa văn sáp ong rất độc đáo nên muốn được thực tế trải nghiệm, cũng như muốn được hòa mình vào phong cảnh trữ tình nơi đây.

Hải Anh cho biết lúc đầu quan sát việc in hoa văn sáp ong lên hoa văn thấy rất khó, nhưng qua hướng dẫn tận tình của người dân đã giúp Hải Anh cũng có thể thực hiện một cách khá thành thạo. Bài học kinh nghiệm quý giá đối với cô là phải có sự tỉ mỉ, cẩn thận trong lúc thực hiện việc in hoa văn lên mặt vải, tránh không bị xô lệch, và phải giữ tỷ lệ cân đối.

Hải Anh tiết lộ nếu có cơ hội cô vẫn sẽ quay trở lại vùng đất đáng yêu và thân thiện này.